O historii pierzei nadrzecznej i elbląskich bramach wodnych

Redakcja elblag.net 
 napisz do mnie ‹
moje inne artykuły ‹

Tereny nadrzeczne przyłączono do Starego Miasta dopiero w roku 1326, wtedy też powstała ulica Wybrzeżna (dziś Wodna). Jeszcze w 1335 r. od strony rzeki dostępu do miasta broniła drewniana palisada, podczas gdy od strony lądu istniał już murowany system obronny.

Murowane fortyfikacje od strony rzeki powstały dopiero w latach 1336-1341, a w latach 1374-1380 przebudowano odcinek murów z tej strony. Teren przy murach rozparcelowano i zaczęto zabudowywać drewnianymi budami, które w ciągu XV w. zastąpiono wąskimi i głębokimi na ok. 20 metrów kamienicami wznoszonymi z cegły, przyległymi do muru, ze szczytami z obu stron i frontem od ul. Wodnej.

W ciągu przybrzeżnym znajdowało się 5 bram i jedna furta. Były to licząc od południa kolejno: brama św. Ducha (ukończona w 1353 r.), Brama Mostowa (zbudowana przed 1319 r.), Brama Rybacka (ukończona w 1378 r.), Brama Bednarska (od pobliskiego żurawia portowego zwana również "Krantor" [Brama Żurawia], powstała przed 1355 r.), Brama Tobiasza (przed 1355 r.) oraz Furta Mnisia (przed 1403 r.).

Bramy wodne były istotnym elementem w portowym mieście; wychodziło się przez nie na drewniane pomosty, do których cumowały statki i łodzie rybackie. Dopiero później, w XVI-XVII w. obudowano skarpę nadrzeczną wspólnym pomostem, na którym handlowano świeżymi rybami prosto z sieci. Stąd też wzięła się nazwa "Fischbrücke", czyli Pomost Rybacki. Po wybudowaniu stałego nabrzeża w XVIII w. funkcjonowała już nazwa "Fischmarkt" - Targ Rybny. Zabudowa ul. Wodnej na północ od Bramy Tobiasza, wzdłuż odcinka ulicy zwanego "Mückenberg" (Komarzy Brzeg) była odseparowana od muru ogrodami na tyłach działek. W ciągu wieków tylko nieliczne kamienice gruntownie przebudowano, łącząc dwie parcele w jedną, częściej zaś wymieniając fronty, a w XIX w. likwidując partie szczytowe.

W kilku miejscach widać na archiwalnych zdjęciach zachowane fragmenty muru obronnego, widoczne jako uskoki elewacji na wysokości drugiego piętra na niektórych frontach od strony rzeki. Można zauważyć też dwa zachowane gotyckie szczyty schodkowe i jeden z oślim grzbietem, a także gotyckie wnęki w partii szczytowej domu pod wiatrakiem (ul. Wodna 25).

Bramy wodne w Elblągu zniknęły w trakcie szeroko zakrojonych prac demolinacyjnych, prowadzonych w mieście w latach 1773-1799. Do większych inwestycji w czasach nowożytnych na tym obszarze można zaliczyć budowę dużego domu towarowego "Loewenthal" ukończonego w 1915 r. przy wylocie ul. Studziennej.

Jedyny czytelny, choć mocno zniekształcony i nieproporcjonalny rysunek pierzei nadrzecznej z bramami wodnymi sprzed XVIII-wiecznej demolinacji pochodzi z 1. połowy XVII w., a jego autorem jest burmistrz elbląski Israel Hoppe:



Elbląg, podobnie jak pobliski Gdańsk, posiadał "bramy wodne", prowadzące na tereny portowe i broniące dostępu do miasta od strony rzeki. W kolejności z południa na północ były to:

Brama Św. Ducha stojąca u wylotu ul. św. Ducha inne nazwy chronologicznie: porta Sancti Spiritus [1335, 1359, 1409], Gerst Thor [1659], das Gerstentor (Brama Jęczmienna - od przeładowywanego na statki zboża na pomoście znajdującym się przed bramą)



Prawdopodobnie ukończona około roku 1353, kolejna wzmianka mówi o jej "ulepszeniu" w 1359 roku. Prowadziła na drewniany pomost, wybudowany w celu (podobnie jak w Gdańsku) umożliwienia przeładunku towarów na podmokłym brzegu. W roku 1680, być może skutkiem pożaru, wybudowana na nowo i zaadaptowana na funkcje mieszkalne. Jej górną część grożącą zawaleniem rozebrano na początku 1777 r. podczas trwającej akcji demolinacyjnej. Dolną część sprzedano pod zabudowę na licytacji w październiku 1777 r. z zastrzeżeniem, że nowy budynek musi posiadać przepust na nabrzeże. Nowy budynek bramny o konstrukcji ryglowej przykryty dachem mansardowym, zwrócony kalenicą do rzeki, powstał w roku 1800. Na dole znajdował się sklep z materiałami tekstylnymi, górne kondygnacje służyły jako spichlerz zbożowy. W nocy z 26 na 27 marca 1845 r. brama spłonęła "aż do gruntu", pozostawiając wylot ulicy św. Ducha otwarty na rzekę.

Brama Mostowa stojąca u wylotu ul. Mostowej inne nazwy chronologicznie: porta Pontis [1342, 1359], das Brücktor, das Hohe Tor (Brama Wysoka)



Z całą pewnością istniała już w 1319 roku. Łączyła ulicę Mostową z Mostem Wysokim, prowadzącym na Wyspę Spichrzów. Była głęboka na 13,75 m i szeroka na 12,5 m, szerokość przejazdu wynosiła 5,5 m. Znana jest pierwotna wysokość pięter - kolejno 3,75 m, 2,8 m i 2,55 m, wysokość dachu 7,65 m (łączna wysokość bramy to 16,75 m). Grubość murów na pierwszym piętrze wynosiła 1,1 m, na drugim i trzecim 0,78 m, a w partii szczytowej 0,63 m. W jej wnętrzu znajdowała się waga do ważenia towarów masowych, zwana "ponder" (wzmiankowana w roku 1319), mieszkanie wagowego, mieszkanie wartownika mostowego oraz cztery budy powroźników, wyrabiających cumy okrętowe. Przed bramą wystawiony był wizerunek Matki Boskiej, ale nie wiadomo, czy chodzi o obraz, czy o figurę. Rozebrana w roku 1799 ze względu na zagrożenie rychłym zawaleniem. Nowej bramy w tym miejscu już nie wybudowano, pozostawiając swobodny wjazd na Most Wysoki w kierunku Wyspy Spichrzów.

Brama Rybacka stojąca u wylotu ul. Rybackiej inne nazwy chronologicznie: valva Piscium [1362], Fischertor [1384]



Ukończona w 1378 roku, po raz pierwszy wzmiankowana w roku 1362. Miała 16,5 m głębokości, 10 m szerokości i posiadała trzy kondygnacje. Od strony ulicy Rybackiej, o czym wspominają K. Hauke i H Stobbe oraz co widać wyraźnie na miedziorycie M. Meriana i panoramie F. B. Wernera, posiadała dwie półwieżyczki. Mieściły się w niej pomieszczenia mieszkalne. W roku 1610 spłonęła w pożarze, który wypalił wnętrza, jednak mury ogniowe oraz szczyty pozostały; odbudowana jeszcze w tym samym roku. Ze względów pożarowych nie ulokowano w niej mieszkań, a osiem bud kramarskich - po cztery z obu stron przejazdu. Na górnych kondygnacjach mieściła zbrojownię, w której przechowywano "drobne uzbrojenie". W czasach polskich [t/j do I Rozbioru Polski] zamykana na noc i w niedziele oraz w święta. Bramę w fatalnym stanie sprzedano do rozbiórki w roku 1796. Na jej miejscu powstał dom mieszczański projektu architekta miejskiego Bernharda Emmanuela Friedericiego, posiadający już tylko potrójne przejście piesze, zrezygnowano zaś z budowy przejazdu. Budynek zachował się do 1945 r.

Brama Bednarska stojąca u wylotu ul. Bednarskiej inne nazwy chronologicznie: Krahnthor (Brama Żurawia) [1379], Bodekerthor [1382], Böttchertor



Wiadomo, że w roku 1343 ulicę Bednarską od strony rzeki zamykał mur obronny. Wg. Petera Himmelreicha brama została ukończona w roku 1379. Początkowo, od stojącego w pobliżu od roku 1380 dźwigu portowego zwana Bramą Żurawią. Miała 20 m głębokości i 11,5 m szerokości. Posiadała cztery kondygnacje, które zajmowały mieszkania. Rozebrana w roku 1791, gdyż groziła zawaleniem. Na jej miejscu wybudowano budynek mieszkalny z przejazdem. W latach 20-tych XX w. przy okazji remontu bramy, podczas którego pojawił się na dole pasaż handlowy Hermanna Paulsa, zaprojektowano od nowa rokokowy szczyt szyjowy od strony ulicy Bednarskiej, stanowiący dominantę i wpasowujący się w zachowaną zabudowę tej ulicy.

Brama Tobiasza stojąca u wylotu ul. Tobiasza (obecnie ul. Studzienna) inne nazwy chronologicznie: valva Thobiae [1335], Wagethor (Brama Wagi) [po 1525]

Wymieniana już w roku 1355 prowadziła na most Tobiasza. Nie posiadała tak jak pozostałe bramy szczytów z obu stron, a czterospadowy dach. Od 2. połowy XIV w. do czasów angielskich [założenie w 1596 r. angielskiego kantoru w mieście] znajdowała się tu vleisch lub też vette wage, czyli waga do ważenia mięsa, przeniesiona później do Wieży Wagi, wybudowanej przed bramą w 1417 r. Wiemy, że w roku 1777 istniały już tylko relikty bramy w postaci przesklepionego przejazdu, który wyburzono w roku 1781.

Furta Mnisia stojąca u wylotu ul. Mnisiej (obecnie ul. Kuśnierska) inne nazwy chronologicznie: pforte [1403, 1408], kleine Pforte, wenige Pforte, Mönchspforte

Po raz pierwszy wzmiankowana w 1403 roku. Było to przejście w murze na teren portowy. Po wybudowaniu w tym miejscu zewnętrznego muru biegnącego do Wieży Wagi straciła swoje znaczenie i została zamurowana. Wedle relacji Michaela Gottlieba Fuchsa, ten fragment muru, wraz z zaślepionym przejściem, istniał jeszcze w drugiej dekadzie XIX w.

Źródła:

- M. G. Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes t. I-III, Elbing 1818-1826
- M. Toeppen, Geschichte der räumlichen Ausbreitung der Stadt Elbing, Marienwerder 1887
- B. Satori-Neumann, Elbing im Biedermeier, Elbing 1933
- E. Carstenn, Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing 1937
- K. Hauke, H. Stobbe, Die Baugeschichte und die Baudenkmäler der Stadt Elbing, Stuttgart 1964
- praca zbiorowa, Atlas historyczny miast polskich - Elbląg, UMK Toruń 1993
- praca zbiorowa, Historia Elbląga I-III*, Gdańsk 1993-2000

Autor artykułu: Amadeusz Pfeifer